Forteiland Pampus

Pampus wordt als eerste Nederlands UNESCO-werelderfgoed 100% zelfvoorzienend en fossielvrij. Met een duurzaamenergiesysteem en een nieuw circulair entreegebouw, ontworpen door Paul de Ruiter Architects, blaast Pampus zijn geschiedenis als zelfvoorzienend eiland nieuw leven in. Cultuurhistorie en innovatie gaan daarbij hand in hand. Zo wordt Pampus een showcase voor de energietransitie en voor het verduurzamen van erfgoed.

Forteiland Pampus ligt midden in het IJmeer, op een half uurtje varen van Amsterdam IJburg en Muiden. Pampus, een kunstmatig eiland, is in de 19 eeuw aangelegd als sluitsteen van de 135 km lange verdedigingslinie (De Stelling van Amsterdam) die de hoofdstad moest beschermen tegen aanvallen vanaf de Zuiderzee. Anno 2020 kun je hier aanmeren om te genieten van een dagje uit. Voor de één is de militaire geschiedenis vooral reden voor een bezoek, voor de ander het uitwaaien en het eilandgevoel.

Dit Rijksmonument en UNESCO Werelderfgoed bevindt zich aan de vooravond van een grote verduurzamingsopgave. Op Forteiland Pampus moest men in het verleden werken en leven met wat voorhanden was. Het zelfvoorzienende eiland werkte volgens slimme en simpele principes om niet meer energie, materialen en techniek in te zetten dan nodig. Geïnspireerd door deze historische filosofie neemt Pampus zijn verantwoordelijkheid in de aankomende energietransitie. Nu het verouderde entreegebouw en de huidige energievoorziening drastisch aan vervanging toe zijn, grijpt Pampus de mogelijkheid aan om weer te transformeren tot een volledig duurzaam zelfvoorzienend systeem. Daarmee wordt Pampus het eerste publieke erfgoed in Nederland dat zelfvoorzienend opereert, gebruikmakend van circulaire principes en zonder fossiele verbranding. Door te laten zien hoe in de nabije toekomst kan worden omgegaan met energie, water, grondstoffen(hergebruik) en transport is Pampus straks een showcase voor de energietransitie en voor het verduurzamen van erfgoed. Cultuurhistorie en innovatie gaan zo hand in hand.

Entreegebouw schakel innovatie, duurzame techniek en cultureel erfgoed

Het transformatieproject van Pampus naar een volledig duurzaam en circulair UNESCO Werelderfgoed bestaat uit verschillende aandachtsgebieden:

• Een nieuw circulair entreegebouw met geïntegreerde voorzieningen
• Een nieuw duurzaam energiesysteem dat onder andere bestaat uit zonne- en windenergie en een innovatieve biovergister qua opwek, een gedimensioneerde batterij qua opslag en een smart microgrid control qua beheersysteem
• Een nieuwe waterzuiveringsinstallatie waardoor het Forteiland, net als vroeger, zijn eigen drinkwater kan winnen
• De verduurzaming van de overige historische gebouwen, te weten, fort, wachtershuis, vredesprivaten, genieloods en mistklokhuis
• Een duurzame vloot
• Pampus als duurzaam zelfvoorzienend systeem, dat op bovengenoemde aandachtsgebieden zoveel mogelijk samenwerkt met lokale ondernemers binnen de Stelling van Amsterdam

Op de korte termijn ligt de prioriteit bij het entreegebouw en het energiesysteem. Deze zijn nauw aan elkaar verbonden en worden daarom gezamenlijk uitgevoerd. Tegelijk wordt er gewerkt aan de realisatie van het eigen drinkwatersysteem, dat middels unieke filtratie IJmeerwater op drinkwaterkwaliteit gaat brengen. Verdere renovatie, innovatie en verduurzaming van het eiland volgt. Net als de verduurzaming van de vloot (na 2021).

Het nieuwe entreegebouw: maximale beleving, minimale impact

We ontwierpen een in het talud verzonken gebouw. Enerzijds heeft het op die manier minimale impact op het monumentale Forteiland. Maar anderzijds draagt het ook sterk bij aan de zelfvoorzienendheid. Het aardlichaam rondom het entreegebouw voorkomt opwarming in de zomer en warmteverlies gedurende de koude wintermaanden. Op die manier kan het klimaat met minimale energie op een comfortabel peil gehouden worden.

Het ontwerp van het nieuwe entreegebouw voor Forteiland Pampus vraagt om een volledig integrale benadering, waarbij de 4 kernwaarden - erfgoed, educatie, energie en exploitatie - met elkaar in verband gebracht worden. Wij zijn gevraagd om een ingepast, energieneutraal entreegebouw te realiseren. In het ontwerp hebben we de historische filosofie van zelfvoorziening gecombineerd met moderne innovaties om te transformeren naar een duurzame en circulaire exploitatie. Zo vormt het gebouw de verbinding tussen nieuwe technologie en het historische karakter van Pampus.

De functionele oppervlakte wordt vergroot van 410 naar 690 m2, terwijl het aanzicht wordt verbeterd ten opzichte van de huidige situatie. Door een slimme inrichting met flexibele mogelijkheden, wordt het gebouw daarnaast optimaal aangepast aan de verschillende bezoekersstromen. Dit stelt Pampus in staat om maar liefst 100.000 bezoekers per jaar te ontvangen. Bovendien wordt het met het nieuwe entreegebouw mogelijk om gedurende het hele jaar bezoekers te ontvangen.

Een gebouw dat de nieuwsgierigheid wekt

Voor het ontwerpprincipe van het nieuwe entreegebouw geldt ‘spectaculaire eenvoud’. ‘Spectaculair’ in de zin dat het entreegebouw energieneutraal en circulair is in combinatie met een bijzondere inpassing op het Forteiland. ‘Eenvoud’ omdat met ons ontwerp verrommeling wordt tegengegaan. Met respect voor de cultuurhistorische waarde van het fort.

Doordat we het nieuwe entreegebouw deels onder de grond hebben ontworpen, zijn uitsneden uit het kunstmatig zandlichaam van het eiland noodzakelijk. De uitsnede aan de westzijde van het entreegebouw loopt door tot aan het fort, hetgeen dé ideale doorkijk geeft van de gehele eilandconstructie. De transparante glasgevel accentueert op een unieke manier de uitsnede en versterkt de kwaliteit én uitstraling van het forteiland als geheel. Eigenlijk wordt dan ook geen gebouw ontworpen, maar vooral een uitsnede gemaakt in het eiland met als functie het vertellen van het verhaal van dit kunstmatige Forteiland.

De glasgevel fungeert als een soort lens die de nieuwsgierige bezoeker uitnodigt om de rijke geschiedenis van dit bijzondere Forteiland te ervaren. Met als mooie bijkomstigheid dat het iedereen goed kan ontvangen en voorzien in allerlei behoeftes (o.a. garderobe en kluisjes, horecagelegenheid, souvenirwinkel, zaal- en congresruimte).

Tijdens de kick-off van het transformatieproject werden de plannen voor het entreegebouw onthuld. Paul de Ruiter Architects heeft het nieuwe entreegebouw op subtiele manier ingepast in het eiland waardoor de rijke geschiedenis van Forteiland Pampus nog beter verteld en ervaren kan worden.

Architect Paul de Ruiter "In het ontwerp hebben we de historische filosofie van zelfvoorziening gecombineerd met moderne duurzame innovaties. Zo vormt het gebouw de verbinding tussen nieuwe technologie en het historische karakter van Pampus."

Het gebouw omvat naast een horecagelegenheid onder andere ook een een zaal- en congresruimte. De functionele ruimte van het nieuwe entreegebouw wordt bijna 300 m2 vergroot. Dit biedt Pampus de gelegenheid om ruim 100.000 bezoekers per jaar te ontvangen en hen het verhaal over duurzaamheid en zelfvoorzienendheid - in heden, verleden en toekomst - te vertellen.

Biovergister eerste stap naar duurzaam zelfvoorzienendheid

Het transformatieproject is op dinsdag 16 juni symbolisch in gang gezet door de ingebruikname van de biovergister. Als voorvechter van de verduurzaming mocht Uğur Pekdemir, directievoorzitter van Rabobank Amstel & Vecht en financierder van de biovergister, de machine op Pampus onthullen. Daarna was het aan Boris van der Ham, voorzitter van de Stichting Werelderfgoed Nederland om de biovergister, te dopen met een Pampusbiertje.

Uğur Pekdemir: 'Dit initiatief sluit perfect aan op wat de coöperatieve Rabobank wil: samenwerken aan oplossingen die de energietransitie versnellen."

Deze innovatieve installatie, de Circ BioDigester 50, zet het organisch afval van het eiland om in groene energie en plantvoeding. Op Pampus hoeft het bioafval daardoor niet meer afgevoerd te worden, maar wordt omgezet in biogas dat de keuken van het huidige én toekomstige entreegebouw van energie voorziet.

Boris van der Ham: "UNESCO ondersteunt de 17 doelen van de Verenigde Naties om de wereld een betere plek te maken. De SDG's (Sustainable Development Goals) voor 2030 zijn een mondiaal kompas voor uitdagingen als onderwijs, klimaatcrisis, biodiversiteit. Het UNESCO Werelderfgoed in Nederland omarmt de SDG's. De beleefbare duurzame technieken die van Pampus een circulair zelfvoorzienend eiland maken zijn een goede pilot, waarmee we als Werelderfgoed elkaar onderling en de erfgoedsector als geheel kunnen inspireren.Verduurzaming hoort juist ook in deze sector thuis, want dit moeten we doorgeven aan de volgende generatie."

De volgende stap in de verduurzaming van het eiland Pampus is het installeren van een nieuwe waterinstallatie. Door middel van een innovatieve filtering kan het forteiland, net als vroeger, zijn eigen drinkwater winnen.